कृष्णदास श्रेष्ठ …… कम्युनिज्म भन्नेशब्द कम्युनिस भन्ने ल्याटिन शब्दबाट आएको हो । यसको अर्थ ‘साझा’ हो । यस अर्थको आधारमा हामी कम्युनिज्म ९साम्यवादलाई यसरी परिभाषित गर्न सक्छौं– ‘कम्युनिज्म भनेको त्यो स्थिति हो, त्यस्तो व्यवस्था हो, जसमा जमिन, खानी, कारखाना आदि उत्पादनका सबै साधनहरु संम्पूर्ण जनताको साझा सम्पत्ति रहन्छन् । लेनिनको शब्दमा कम्युनिष्ट समाज भनेको त्यस्तो समाज हो, जसमा जमिन, कारखाना आदि सबै कुराहरुमा साझा मालिकत्व रहन्छ र मानिसहरु साझा रुपम काम गर्छन । मानव समाजको आदिम रुप साम्यवादी थियो । जहाँ कुनै वर्गहरु थिएनन् । निजी सम्पत्ति थिएन, मानिसद्वारा मानिसको शोषण भन्ने थिएन । कुनै राज्य थिएन । सबैजना मिलेर साझा रुपमा काम गर्दथे । समयको क्रममा सो आदिम साम्यवादी व्यवस्थाको अन्त्य भयो । अनि क्रमिक रुपले दास व्यवस्था, सामन्ती व्यवस्था र पुँजीवादी व्यवस्था देखा परे । पछिल्ला यी सबै व्यवस्थाहरुमा उत्पादनका साधनहरुमाथि निजी स्वामित्व रहन गयो । श्रमिक जनताको शोषण तथा उत्पीडनका आधारमा उभिएका यी व्यवस्थाहरुको अबधिमा पनि कम्युनिष्ट विचारको अस्तित्व र त्यसलाई समर्थन गर्नेहरु रहेका थिए । तर माक्र्स पूर्वको अवधिमा अस्तित्वमा रहेको कम्युनिष्ट विचार वैज्ञानिक थिएन, बरु भावुक वा काल्पनिक रहेको थियो । तर त्यसमा महत्वपूर्ण विकास र प्रगति भने भएको थियो । तसर्थ, ऐतिहासिक दृष्टिबाट भन्ने हो भने वैचारिक रुपले कम्युनिज्मको विकास काल्पनिक हुँदै आधुनिक वैज्ञानिक कम्युनिज्ममा भएको छ र सो विकासको सिलसिलामा त्यसले निकै परिमार्जित, आधुनिकृत र बहुआयामिक चरित्र धारण गरेको छ । आधुनिक कम्युनिज्म भनेको माक्र्स–ऐंगेल्सद्वारा प्रतिपादित कम्युनिष्ट विचारधारा हो । अर्थात माक्र्स र ऐगल्सका दार्शनिक, आर्थिक तथा राजनीतिक सिद्धान्तहरुबाट निर्देशित कम्युनिज्म हो । उक्त सिद्धान्तहरुमा आधारित भएपछि कम्युनिज्मले वैज्ञानिक चरित्र हासिल गर्यो र त्यसैले यसलाई वैज्ञानिक कम्युनिज्म (वैज्ञानिक समाजवाद) भनिएको हो । यसका मुख्यतः तीन रुपहरु छन ः कम्युनिज्म मुख्यतः सामाजिक व्यवस्था हो, कम्युनिज्म एउटा सिद्धान्त हो, र कम्युनिज्म एउटा आन्दोलन हो । त्यो भनेको विसाल जनताको आन्दोलन हो । व्यवस्थाको रुपमा कम्युनिज्म भनेको एउटा सामाजिक–आर्थिक व्यवस्था हो । जसमा जमिन, खानी, कारखाना, आदि उत्पादनका साधनहरु सामूहिक मालिकत्व अन्तर्गत पर्दछन । कुनै वर्ग वा समुदायको अस्तित्व नरहने कारणले गर्दा त्यहाँ राज्यको अस्तित्वको आधार नै रहँदैन । कुनै राज्य भन्ने कुरा रहँदैन । त्यहाँ वर्गविहीन र राज्यविहीन तथा शोषणरहित समाज मात्र रहन्छ । मानिसहरु साझा रुपमा काम गर्दछन् । उक्त समाजमा वितरण यसै सिद्धान्त अनुसार हुन्छ । हरेकबाट उसको सामथ्र्यअनुसार, हरेकलाई उसको आवश्यकता अनुसार । यसको अर्थ हो, सो समाज समृद्ध र सुसम्पन्न रहने छ । यसरी व्यवस्थाका रुपमा लिंदा कम्युनिज्म भनेको विद्यमान सामाजिक, आर्थिक सम्बन्धहरुको क्रान्तिकारी रुपान्तरण र त्यसका आधारमा अहिलेको विद्यमान संपूर्ण मानवीय चिन्तन, सांस्कृतिक तथा नैतिक मूल्यमान्यताहरुको क्रान्तिकारीकरण हो । त्यसैले त्यो माव जातिको ऐतिहासिक विकासको एउटा महान क्रान्तिकारी फड्को रहन्छ । उक्त सामाजिक व्यवस्थामा मानिसहरुको सम्पूर्ण जीवन, तिनीहरुको जीवनशैली, तिनीहरुको चिन्तन र व्यवहार सबै कुरामा आमूल परिवर्तन हुने छ । यस महान् रुपान्तरणको प्रक्रिया सर्वहारा वर्गले राज्यसत्ता आफ्नो हातमा लिने कार्यबाट सुरु हुन्छ । सो प्रक्रिया एउटा निरन्तर क्रान्तिका रुपमा चल्छ । वर्तमानबाट उपरोक्त चहकिलो भविष्यतर्फ पुग्ने बीचको अवधिमा, सर्वहारा वर्गको अधिनायकतन्त्र एउटा आवश्यक र अनिवार्य संक्रमण विन्दु रहन्छ । कम्युनिष्ट समाजको निर्माणपछि उक्त अधिनायकतन्त्र आफै बिलाएर जान्छ । यसलाई माक्र्सले सारगत रुपमा यसरी व्यक्त गरेका छन्न ‘क्रान्तिकारी समाजवाद र साम्यवाद भनेको क्रान्तिको निरन्तरताको घोषणा हो । त्यसमा सर्वहारा वर्गको वर्गीय अधिनायकत्व सामान्य वर्गविभेदहरुको उन्मूलनका लागि, सो विभेदको आधार रहेका सबै उत्पादन सम्बन्धहरुको उन्मूलनका लागि तथा उक्त सामाजिक सम्बन्धहरुको परिणाम रहेका सबै विचारहरुको क्रान्तिकारीकरणका लागि आवश्यक संक्रमण विन्दु हो ।’ व्यवस्थाका रुपमा कम्युनिज्म कुनै पनि मुलुकमा पूर्ण रुपले बनिबनाउ भएर अस्तित्वमा आउने कुरा होइन, त्यो त सम्बन्धित मुलुकका विशिष्ट ठोस ऐतिहासिक स्थितिलाई, त्यसको ऐतिहासिक विकासको स्तरलाई आधार बनाएर ऐतिहासिक रुपले विकसित हुँदै अस्तित्वमा आउने स्थिति हो । उदाहरणका लागि पुँजीवादी दृष्टिले विकसित मुलुकहरुमा कम्युनिष्ट समाजको निर्माण समाजवादी रुपान्तरण मार्फत हुन्छ भने अविकसित सामन्ती वा अर्धसामन्ती तथा अर्ध औपनिवेशिक मुलुकहरुमा त्यसले नौलो जनवादी क्रान्ति मार्फत समाजवादमा आफूलाई स्थापित गर्दछ । आफ्ना आन्तरिक तथा बाह्य अन्तरविरोधहरुसँग जुध्दै आफ्नो प्रगतिको बाटोमा आरोह–अबरोह तथा पछि हटाइलाई बेहोर्दै र अनेकौं खुड्किलाहरु पार गर्दै त्यसले आफूलाई स्थापित गर्दछ । सिद्धान्तका रुपमा कम्युनिज्म भनेको मानिसका शोषणका विरुद्ध विश्वका श्रमिक जनताको मुक्तिको महान् लक्ष्य र सो लक्ष्यको व्यवहारिक उपलब्धिका लागि आवश्यक अवस्थाहरुको तयारी र अपनाउनुपर्ने बाटोको निर्देशन हो । शोषित पीडित जनताको मुक्तिको चाहना र त्यसको पूर्तिका लागि तिनको संघर्षको भावनालाई त्यसले प्रतिनिधित्व गर्दछ । एंगेल्सको भनाइअनुसार “कम्युनिज्म भनेको सर्वहारावर्गको मुक्तिका अवस्थाहरुसम्बन्धी सिद्धान्त हो ।” कम्युनिज्मलाई यथार्थतामा परिणत गर्नका लागि चाहिने वस्तुगत र मनोगत अवस्थाहरुको वैज्ञानिक व्याख्या–विश्लेषण र उपयुक्त बाटोको निर्धारण हुनु एउटा आवश्यकता हो, र सो काम सिद्धान्तको हैसियतबाट कम्युनिज्मले गर्दछ । यस दृष्टिबाट कम्युनिज्म भनेको सर्वहारा वर्ग र अन्य श्रमिक जनताले शोषण र उत्पीडनबाट वास्तविक मुक्ति कुन अवस्थाहरुमा र कुन उपायहरुबाट हासिल गर्न सक्छन् त्यससम्बन्धी निर्देशन र शिक्षा हो । माक्र्स र एंगेल्सद्वारा प्रतिपादित वैज्ञानिक साम्यवादका जुन निर्देशक सिद्धान्तहरु छन ती भावना र कल्पनामा आधारित नभएर मानवजातिको ऐतिहासिक विकासका वस्तुगत नियमहरु माथि आधारित छन । त्यसैले, ती समाजवादसम्बन्धी अन्य विचारहरु भन्दा (काल्पनिक समाजवाद, आदि)उच्च वैज्ञानिक तथा सही छन । धेरै पहिले माक्र्सले “१८४४ का आर्थिक दार्शनिक “पाण्डुलिपि” नामक आफ्नो कृतिमा यस्तो विचार व्यक्त गरेका थिए, “कम्युनिज्म भनेको तात्कालिन भविष्यको आवश्यकता ढाँचा र गतिशील सिद्धान्त हो ।” यसरी, कम्युनिस्ट सिद्धान्तको मुख्य काम वास्तविक परिस्थितिलाई बुझ्न र द्वन्द्वात्मक रुपले रणनीति र कार्यनीतिको प्रतिपादन गर्न र ठोस अवस्थाहरुको ठोस विश्लेषण गरी सही बाटो र उपाय निर्धारित गर्न दिशानिर्देश गर्नु हो । सिद्धान्तको हैसियतबाट कम्युनिज्मले आफ्ना विरोधी विचारहरुसित निरन्तर जुध्नु परेको छ र अविचल रुपबाट जुध्दै आएको छ । जहाँसम्म विरोधी विचारहरुसितको त्यसको संघर्षको सवाल छ, उक्त वैचारिक संघर्षमा त्यसले अन्तिम विजय हासिल गरिसकेको छ, किनभने आफ्नो वैज्ञानिकता न्यायोचितता र विश्वसनीयताको कारणले विचारका रुपमा त्यो अजेय रहेको छ । विश्वका करोडौं करोड जनतालाई आफ्नो प्रभाव तथा पकडमा पारेको दृष्टिबाट विचार गर्ने हो भने, त्यो एउटा सबल भौतिक शक्तिको रुपमा विद्यमान छ । अहिले पुँजीवादी र निम्नपुँजीवादी विचारधाराहरुले आफूलाई आफ्नै वैचारिक आधारमा प्रस्तुत नगरिकन समाजवादी वा माक्र्सवादीको जामा लगाएर प्रस्तुत गरिरहेको जुन तथ्य हामी देखिरहेका छौं, त्यो तथ्य स्वयं नै त्यसको सवलता र अजेयताको ठोस प्रमाणीकरण हो । लोकतान्त्रिक समाजवाद, संशोधनवाद, आदि त्यसका उदाहरण हुन्, किनभने लोकतान्त्रिक समाजवाद भनेको पुँजीवादी समाजभन्दा अर्को केही होइन र “संशोधनवाद एक प्रकारले पुँजीवादी विचारधारा हो ।”
आधुनिक कम्युनिज्मको दर्शन वर्तमान युगको सबभन्दा समुन्नत वैज्ञानिक दर्शन, द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद हो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी तरिकाको प्रयोग गरेर, कम्युनिस्ट सिद्धान्तले श्रमिक मानवजाति मुक्ति संघर्षको सम्पूर्ण आयमको उचित रुपमा प्रतिनिधित्व गरेको छ । कम्युनिज्म भनेको सिद्धान्तमात्र होइन, एउटा आन्दोलन पनि हो । शोषण, अन्याय–अत्याचार तथा हरु प्रकारको उत्पीडनको अन्त्यको लागि र वर्ग विहीन, समृद्ध समाजको निर्माणका लागि लामो समयदेखि चलिआएको श्रमिक जनगणको आन्दोलनको विस्तारित तथा विकसित रुप हो यो । जबसम्म मानिसद्वारा मानिसको शोषण तथा उत्पीडन कायम रहन्छ, तबसम्म यो आन्दोलन चलिरहन्छ । महान सामाजिक–आर्थिक रुपान्तरणका लागि चल्ने कुनै पनि आन्दोलनको रुप र आकार बन्दै जान्छ, त्यसले परिधिको विस्तार हँुदै जान्छ र त्यसमा झन्झन बढी संख्यामा जनता सचेत र संगठित रुपबाट संलग्न हुँदै जान्छन । आन्दोलनको रुपमा कम्युनिज्ममा पनि यो कुरा लागु रहेको छ । हामीले कुन ऐतिहासिक तथ्यलाई देखेर आएका छौं भने कम्युनिस्ट आन्दोलन अनेकौं मोड र घुम्ती हुँदै र समय–समयमा अनेकौं पछिहटाईलाई बेहोर्दै अघि बढेर आएको छ र साथै आफ्नो ऐतिहासिक अग्रगतिमा त्यसले अनेकौं महान सफलता र विजयहरुको रेकर्ड पनि कायम गरेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय र राष्ट्रियस्तरमा विभिन्न रुपमा चल्दै आएको यस आन्दोलनको संगठन र नेतृत्व सर्वहारा वर्गले (कम्युनिस्ट पार्टी मार्फत) गर्दै आएको छ । आन्दोलनका रुपमा कम्युनिज्म भनेको सामाजिक, राजनैतिक तथा सांगठनिक व्यवहारको विषय हो । कम्युनिज्मले आफ्नो लक्ष्य अर्थात नयाँ संसारको निर्माण गर्ने लक्ष्यलाई यथार्थमा फेर्नका लागि गर्ने संघर्षको कुरा हो । यो संघर्ष निकै कठिन र जटिल छ । किनभने यस कार्यक्षेत्रमा कम्युनिज्मले ज्यादै विविध र जटिल स्थितिसित व्यवहार गर्नुपर्ने हुन्छ, निकै धूर्त, षड्यन्त्रकारी, संगठित शक्तिहरुसित लड्नु परेको हुन्छ । वर्तमान समाज निकै जटिल छ, यहाँ विभिन्न वर्ग, पार्टी तथा शक्तिहरु आ–आफ्ना स्वार्थ लिएर सक्रिय छन । यहाँ नानाथरीका विचार तथा प्रवृत्तिहरु छन र यहाँ पाइला पाइलामा नयाँ कुराहरु, नयाँ समूहहरु, नयाँ विचारहरु देखा पर्ने गर्छन । अझ अर्काे कुरा के भने, कम्युनिज्मले विभिन्न क्षेत्रहरुबाट आफ्नो भित्र प्रवेश गरेका गलत तत्व, दृष्टिकोण तथा प्रवृत्तिहरुसित संघर्ष गर्दै अघि बढ्नु पर्ने हुन्छ । यसरी त्यसले पाइला पाइलामा, अनवरत रुपले संषर्घमा लाग्नुपर्छ । त्यस स्थितिमा कम्युनिस्टहरुले ठूला सुझबुझका साथ, कुशलतापूर्वक र कामकाजी ढंगबाट र परिस्थितिमा हुने कुनै फेरबदलअनुसार नीति तथा कार्यनीति तय गर्दै अघि बढ्नु जरुरी रहन्छ । यस सम्बन्धमा माक्र्सले निम्न विचार व्यक्त गरेका छन । “निजी सम्पत्तिको विचारको उन्मूलन गर्नका लागि कम्युनिज्मसम्बन्धी विचार एकदमै पर्याप्त छ । वास्तविक निजी सम्पत्तिको उन्मूलन गर्न वास्तविक कम्युनिस्ट कार्यवाहीको खाँचो पर्छ । इतिहासले त्यसतर्फ लैजाने छ र यो आन्दोलन जसलाई सिद्धान्तको रुपमा जानिसकेका छौं, त्यो आन्दोलन वास्तवमा एउटा अति कठोर तथा दीर्घकालीन प्रक्रिया बन्ने छ ।” नौलो सामाजिक व्यवस्था, क्रान्तिकारी सिद्धान्त र जनआन्दोलनका रुपमा कम्युनिज्म आफूभित्र मानवजातिको उज्वल भविष्य लिएर निरन्तर गतिशील छ । आफ्नो गतिमा त्यसले जस्तोसुकै दमन, अनतः ध्वंस तथा पछिहटाइहरु बेहोर्नु परे पनि, अन्तिम विजय त्यसकै हुनेछ । वर्तमान युगमा सबै बाटाहरुले कम्युनिज्मतर्फ लैजान्छन किनभने कम्युनिज्म मानवजातिको अहिलेको गन्तव्य हो, तात्कालिन भविष्य हो ।